Tekst onder in beeld mag niet afleiden

de Volkskrant, Dag in Dag uit, 28 juni 2000 — Brigit Kooijman en Harrie van der Meulen

Hoe vertaal je het kakofonische geschreeuw van deelnemers aan de Jerry Springer Show? Wat doe je met een Engelse woordgrap? Ondertitels op televisie zijn vaak aanleiding voor irritatie. Eindelijk mogen kijkers nu laten zien dat ze het beter kunnen. Aflevering 2 van een serie over het ondertitelen van tv‑programma’s.

In een van de komende afleveringen van The Nanny komt Fran op bezoek bij haar moeder, die aan de lijn blijkt te doen. Het dieetvoer dat ze heeft gekocht, moet worden aangelengd met water, magere melk en ijsblokjes. Maar Fran’s moeder gebruikt gewoon roomijs. Want, zegt ze:

‘The icecream gives you a little body.’

Fran kijkt schalks in de camera en antwoordt:

‘No, it doesn’t.’

Bedenk een vertaling voor deze twee zinnen. Voor de eerste zin mogen maximaal 48 tekens worden gebruikt (inclusief spaties en leestekens); voor de tweede 24. De beste vertaling zal in de uitzending (maandag 3 juli, Net 5) te zien zijn.

Oplossingen en commentaar voor zaterdag naar: Ondertitelaar!, de Volkskrant, redactie Dag in Dag uit, postbus 1002, 1000 BA Amsterdam of didu@volkskrant.nl

De grap waarvoor vorige week een vertaling werd gevraagd, was erkend lastig. Weet u nog? Bill en Hillary Clinton zitten in het honkbalstadion. Nadat een veiligheidsagent de president wat in het oor fluistert, smijt Bill zijn vrouw over het hek, waarop de agent zegt: ‘Mr President, I said it’s time to throw out the first pitch.’

Sommige oplossingen waren erg leuk maar niet bruikbaar omdat je ze in feite zou moeten horen. Zoals die van Ab van Schaik: ‘Ik zei, nog mooier als‑tie tevens over het hek zou vliegen.’ Voor je hem door hebt, is de komiek alweer twee grappen verder. Hetzelfde geldt voor vertalingen met ‘backs’ en ‘wave’ (rijmend op heks en teef). Vrij vertalen kon, en velen hebben dat gedaan. Maar inzenders die voorstelden om ‘De Boer’ eruit te gooien bezondigen zich aan een ‘batavomorfisme’, een vertaling van een buitenlandse naam in een Nederlands equivalent, ook wel ‘Ajax‑vertaling’ genoemd. Als supermarkt Tesco vertaald wordt met C‑1000 is de kijker zich opeens zeer bewust dat hij ondertitels leest, en dat is nu juist niet de bedoeling.

Vertalingen in de trant van: ‘Het is tijd om de eerste wijd te gooien’ — zeker tien inzenders hebben het over die boeg gegooid — zijn komischer dan het Engels, omdat het suggereert dat Clinton dan wel een honkballiefhebber is, maar geen beste pitcher. Hoewel een ondertitel in de regel niet grappiger mag zijn dan het origineel — ook weer omdat de tekst onder in beeld niet mag afleiden — zou het in dit geval best kunnen. Al zal het kwartje iets sneller vallen bij een rijmwoord op vrouw, zoals in de oplossing van Iris Wielders: ‘Ik zei, het is tijd dat u van uw kou af komt.’

Een aantal lezers suggereerde dat het woord pitch gehandhaafd kon blijven in de vertaling, omdat Nederlanders daarvoor voldoende Engels kennen. Misschien hebben ze gelijk. In elk geval hoef je in programma’s die bestemd zijn voor een jong publiek kreten als ‘great’ en ‘see you later’ niet te ondertitelen. Bij The Bold and the Beautiful ligt het weer anders.

Bij sommige taalgrappen heeft de ondertitelaar het gemakkelijk: de ‘shoe d’état’ uit Married with Children wordt vanwege de knipoog naar coup d’état uiteraard ‘schoenputsch’. Maar soms is humor onvertaalbaar. Meestal gaat het dan om een grap die telkens terugkomt.

Zo’n running gag zat in een aflevering van All in the Family, waarin Archie Bunker ruziet met Mike (de Gehaktbal) over de namen die Archie’s kleinzoon moet krijgen. De schoonzoon kiest voor Stephen Archibald Stivic, maar Archie staat erop dat het Archibald Stephen Stivic wordt, waarop Mike smalend uitroept: ‘Ja, ja, ASS zeker!’ Omdat het kind de namen van beide opa’s moest krijgen, kon de ondertitelaar er niet bijvoorbeeld Otto Edward Nicholas van maken. Hij koos voor een zeer ongebruikelijke oplossing: met een sterretje werd in een soort voetnoot aangegeven dat ‘ass’ ezel betekent.

Copyright: Kooijman & vd Meulen