Rigoureus inkorten is het ware werk — ondertitelen in de praktijk

3. Rigoureus inkorten is het ware werk
   de Volkskrant, Dag in Dag uit, 5 juli 2000
   Brigit Kooijman en Harrie van der Meulen

Oplossingen en commentaar voor zaterdag naar: Ondertitelaar!, de Volkskrant, redactie Dag in Dag uit, postbus 1002, 1000 BA Amsterdam of didu@volkskrant.nl. Bijdragen die vrijdagmiddag voor 12.00 uur binnen zijn, komen in aanmerking voor uitzending.

Hoe vertaal je het kakofonische geschreeuw van deelnemers aan de Jerry Springer Show? Wat doe je met een Engelse woordgrap? Ondertitels op televisie zijn vaak aanleiding voor irritatie. Eindelijk mogen kijkers nu laten zien dat ze het beter kunnen. Aflevering 3 van een serie over het ondertitelen van tv-programma’s.

In de vorige twee opdrachten vroegen we om een oplossing voor een woordgrap. Lastig genoeg vaak, maar spielerei vergeleken met het bedenken van een samenvattende vertaling in soepel Nederlands voor snel gesproken zinnen. Vooral bij politieseries is het een hele kunst om te zorgen dat de kijker geen cruciale informatie onthouden wordt. Rigoureus inkorten is de dagelijkse praktijk van de ondertitelaar. Het ware werk, dus eigenlijk.

In de aflevering ‘Menace’ van Law and Order is een meisje onder verdachte omstandigheden overleden. Is ze van een brug gesprongen of ervan afgeduwd? Ze is een half jaar geleden ontslagen en haar verkering was net uit. Het zelfmoordscenario levert de volgende reactie op van de vaak wat cynische politierechercheur Briscoe:

‘No job, no boyfriend. I’d be singing duets with Billie Holiday.’

Vertaal deze zin in maximaal 57 tekens, inclusief spaties en leestekens.

Behoudens last-minute programmawijzigingen wordt het programma uitgezonden op zaterdag 8 juli, Nederland 3. Ondertitelaar! stuurt de beste vertalingen naar de NOB-eindredactie, die uiteindelijk beslist welke titel wordt uitgezonden.

Door een ongelukkig misverstand tussen het ondertitelbedrijf en de omroep bleek te laat dat The Nanny ten prooi is gevallen aan de zomerstop. Excuses aan al die inzenders die hun best hebben gedaan op een mooie oplossing voor de woordgrap en wellicht hoopten hun ondertitel in beeld te zien. Zodra bekend is wanneer de aflevering alsnog wordt uitgezonden, maken we daar melding van.

Het aantal manuren dat in het laatste ondertitelprobleem is gestoken moet, gezien het grote aantal inzendingen, in de honderden lopen. Velen — een moeder en dochter bijvoorbeeld — beschouwden het als een aardig gezelschapsspel. Anderen zagen hun kans schoon om te laten zien dat de beste stuurlui soms echt aan wal staan.

De ‘koelies van de televisiewereld’, zoals een collega-vertaler van het NOB het ondertitelaarsgilde aanduidt, is het meestal niet gegeven om lang te contempleren. Vaak moeten ze zich uit de naad werken om de ondertiteling op tijd klaar te krijgen. ‘Programmamakers fröbelen vaak urenlang aan hun eigen leadertjes en inspreektekstjes en blijven tot op het laatste moment aan de montage sleutelen, om dan ineens te bedenken: “O ja, er moet nog een vertaling onder.” Gelukkig heb je bij buitenlandse films en series vaak iets meer tijd’, zegt zij.

Dit was de vertaalopdracht van vorige week: Fran uit The Nanny komt op bezoek bij haar moeder, die haar dieetvoer aanlengt met roomijs in plaats van met water, magere melk en ijsblokjes. Haar argument: ‘The icecream gives you a little body.’ Fran antwoordt snedig: ‘No, it doesn’t.’

Bijna niemand had moeite zich aan de opgegeven lengte te houden; een voordeel van het vertalen van een comedy is dat na elke grap meestal een (ingeblikt) lachsalvo volgt, dat de ondertitelaar ruimte biedt voor creativiteit.

Een aantal lezers had uit de eerste zin begrepen dat ma roomijs gebruikte om een ‘voller gevoel’ te krijgen. Geen onzinnige gedachte, maar met ‘gives you a little body’ bedoelde ze toch echt dat het drankje wat dikker moest worden. Als een Engelse televisiekok de kijkers voorhoudt: ‘The chillies give you a really spicy taste’, wil hij zeggen dat met Spaanse peper het gerecht pittiger wordt, niet jijzelf.

Verder waren er heel wat suggesties waarin de dubbelzinnigheid van ’little body’ niet goed tot uiting kwam. Zo bedacht inzender Chris Keuken de variant ‘Roomijs maakt het wat steviger’/‘Ja, ik zie het’. En schreef Marco Bes: ‘IJs geeft er een beetje volume aan’/‘Beetje veel’. Beide oplossingen missen de verwijzing naar het uitdijende lichaam. Beter zijn de vertalingen van E.C. de Vries (‘Dat roomijs maakt het net wat steviger’/‘Jou ook’) en Erwin Bierhof (‘Het roomijs geeft wat meer volume’/‘Dat kun je wel zeggen’).

Onnodig vrije vertalingen leiden de kijker te veel af, zeker als die met een half oor naar het Engels luistert. Sommige waren niettemin leuk gevonden, zoals die van Ditty Barends: ‘Dat ijs dik maakt, zit allemaal tussen je oren’/‘Nou, daar zit het echt niet.’

Het best waren de oplossingen die de volle smaak van roomijs benutten. Winnaar is Barbara Boer: ‘Met roomijs wordt de smaak wat voller’/‘Maar jij ook.’ Haar tweede zin is puntiger dan die van de andere inzenders met dezelfde vondst, die ‘No it doesn’t’ vertaalden met ‘Niet alleen de smaak’ of ‘Maar jou niet smaakvoller’.

Soms zijn ondertitels komisch zonder dat de vertaler daarvoor moeite hoeft te doen. Een jaar of tien geleden werden bij Filmnet twee floppy’s met ondertitelbestanden verwisseld: die van de film The Mosquito Coast (met Harrison Ford, zich afspelend in de jungle van Midden-Amerika) en een pornofilm. De ondertitelaar die de pornofilm had vertaald, las later op tv tot zijn verbazing tijdens een wilde, full beaver-penetratiescène: ‘Zijn we al in de vaargeul?’

Copyright: Kooijman & vd Meulen