Fluit eens een mooi liedje op de recorder — ondertitelen en taalverwarring

de Volkskrant, Dag in Dag uit, 9 augustus 2000
Brigit Kooijman en Harrie van der Meulen

Hoe vertaal je het kakofonische geschreeuw van deelnemers aan de Jerry Springer Show? Wat doe je met een Engelse woordgrap? Ondertitels op televisie zijn vaak aanleiding voor irritatie. Eindelijk mogen kijkers nu laten zien dat ze het beter kunnen. Aflevering 8 van een serie over het ondertitelen van tv-programma’s.

Deze week weer een rasechte woordgrap als ondertitelopgave. Hij is afkomstig uit een door de VPRO aangekochte serie, My Hero. Een arts wordt geïnterviewd op tv.

Presentatrice: ‘Doctor Crispin, a new report says that a lot of GP’s simply aren’t being taught bedside manner’.

Arts: ‘Well, as a matter of fact that’s what I call my house: Bedside Manor.’

Vertaal deze zinnen in respectievelijk maximaal 55 en maximaal 40 tekens, inclusief spaties en leestekens. Ondertitelaar! stuurt de beste oplossingen naar de vertaalafdeling van het NOB, die beslist welke oplossing wordt gebruikt.

Oplossingen en commentaar voor zaterdag naar: Ondertitelaar!, de Volkskrant, redactie Dag in Dag uit, postbus 1002, 1000 BA Amsterdam of didu@volkskrant.nl

De opdracht van vorige week kwam uit de nog uit te zenden aflevering ‘Crane versus Crane’ van de comedyserie Frasier. Vader Crane loopt de kamer binnen met een zak chips. Meteen komt hondje Eddie aanrennen, waarop Crane verzucht: ‘Oh, how does he always hear me?’ Huishoudster Daphne antwoordt: ‘He doesn’t. He just swings through every twenty minutes. He knows you’ll be eating some kind of junk.’ Daphne gebruikt ‘junk’ hier als verkorting van ‘junk food’, een snelle hap die lekker wegeet. De geringe voedingswaarde van Crane’s tussendoortjes was in deze context niet zo van belang, ook al geeft het woordenboek ‘rommel’ of ‘rotzooi’ als eerste vertaling van ‘junk’. Waar het om ging was zijn gewoonte de hele dag door te eten en de hond die voortdurend hoopt een graantje mee te pikken, of het nu een plakje rosbief is of gefrituurde vettigheid. Daarom was een vertaling met snacken, snaaien of een soortgelijk werkwoord hier meer to the point - en eleganter - dan ‘Hij weet dat je de hele dag vette troep eet’ of ‘Hij weet dat u steevast iets ongezonds eet’.

Er was dit keer geen vlekkeloze oplossing bij. Veel inzenders - bijna de helft - overschreden ook het maximum aantal tekens, waardoor hun vertaling niet in aanmerking voor uitzending kwam. De eindredactie van Broadcast Text Amsterdam heeft uiteindelijk een compilatie gemaakt van een aantal goede vondsten: ‘Hoe hoort ie het toch? - Hij komt om het kwartier kijken. Hij weet dat je dan weer loopt te kanen.’ Onder de inzenders die een of meer elementen uit hun ondertitels zullen herkennen zijn: Mieke Tekstra, e-mailer ‘pxdegooi’, J.P.M. Mooij en Joke Avegaart-van Gogh.

Er zijn talloze Engelse woorden die tot het Nederlands zijn doorgedrongen, maar een (compleet) andere betekenis hebben. Om nog even door te gaan op ‘junk’: in het Nederlands wordt dat woord gebruikt voor drugsverslaafde, als afkorting van junkie - wellicht omdat dat te veel van een troetelnaampje heeft. Maar als je het in het Engels over ‘junk’ zou hebben, word je door native speakers niet begrepen of in het beste geval gezien als een rabiate drugsbestrijder gespeend van ieder mededogen.

Ook het woord ‘pick-up’ kan tot misverstanden leiden. De Nederlandse pick-up heet in het Engels een ‘record player’. En neem ‘recorder’; dat wordt maar zelden gebruikt voor bandrecorder en betekent in de eerste plaats blokfluit. P.S. Vermeer liet Ondertitelaar! weten dat hij tijdens een treinreis eens een spraakverwarring had met een Engelsman. Ze hadden het over muziek. Allebei zijn ze er dol op maar geen van tweeën bleek een instrument te bespelen. De Engelsman zei: ‘Only sometimes I play the recorder’, waarop Vermeer quasi-snedig repliceerde: ‘Yes, and I play the radio.’

Ondertitelaars moeten voortdurend alert zijn. Ze moeten niet alleen hun Nederlands perfect beheersen, maar ook doorkneed zijn in de Engelse en Amerikaanse taal en cultuur. Vaak zijn dingen niet wat ze lijken. ‘Cheesecake’ is geen kaastaart maar kwarktaart, ‘pudding’ kan in Engeland van alles zijn behalve pudding en ‘chips’ zijn daar geen chips, maar patat. Een ‘slip’ is geen onderbroek maar een onderjurk en in de VS is een ‘purse’ geen beurs maar een damestasje. ‘Psychic’ is meestal niet psychisch maar helderziend en ‘perverse’ betekent niet pervers maar tegendraads.

Als er geen script is, en je dus op je oren moet afgaan, is de kans op vergissingen nog groter. Toen wielrenner Sean Kelly in een interview tijdens de Tour de France steeds over de Pyreneeën (Pyrenees) leek te praten, had hij het in werkelijkheid over de etappewedstrijd Paris-Nice (die hij zeven keer achter elkaar heeft gewonnen). Elke ondertitelaar weet dat John Doe in Amerika de aanduiding is voor een nog niet geïdentificeerd persoon. Wie het niet wist was de nieuwslezer van het NTS-journaal die op 22 november 1963 vlak na de moordaanslag op Kennedy meldde dat ‘de vermoedelijke dader, een zekere John Doe’, een bioscoop was in gevlucht.

Copyright: Kooijman & vd Meulen